Dzień Miłośników Książek 2022. "Zapach książek może zachęcić lub zniechęcić do czytania"

Dziś, w dobie Internetu, zaczynamy powoli zapominać, ile radości daje odkrywanie świata powoli i z mozołem, ale samodzielnie; poprzez książkę, gdzie nic nie jest podane „na gotowo” wraz z interpretacją i podpowiedzią, kiedy należy się śmiać. Wprawdzie tylko co trzeci Polak deklaruje przeczytanie przynajmniej jednej książki w roku, ale już ponad dwukrotnie więcej twierdzi, że ma książki w swoim domu. Można więc uznać, że obcowanie z literaturą stawiamy wyżej niż uczestnictwo w wyborach parlamentarnych.

Najczęściej mamy do czynienia z książkami papierowymi, mniej odpornymi na działanie czasu i czynników zewnętrznych. Choć dzisiejszy papier znacznie różni się od swego pierwowzoru wynalezionego w Chinach około 105 r., dalej wytwarzany jest z włókien roślinnych, głównie celulozy. Ponadto w papierze znaleźć można również wypełniacze, kleje oraz barwniki mające za zadanie poprawić barwę, gładkość czy wytrzymałość na rozdarcia. Dawniej dodatki te były pochodzenia naturalnego, na przykład klej zwierzęcy lub rybi, czy ałun. Wszystkie te substancje są niestety bardzo wrażliwe na wilgoć, temperaturę, a zwłaszcza niszczący wpływ bakterii i grzybów. Poza naturalnym starzeniem się na stan papieru, jego wygląd i właściwości wpływają różne czynniki fizykochemiczne, biologiczne i mechaniczne.

Większość starodruków jest narażona lub już została zainfekowana przez mikroorganizmy; to samo w pewnym stopniu dotyczy książek nowszych przechowywanych w naszych domach. Można powiedzieć, że książki mogą chorować podobnie jak ludzie, podobnie też, jak ludzkich pacjentów możemy je wyleczyć przy pomocy odpowiednich leków.

Największe zagrożenie dla materiałów bibliotecznych i archiwalnych stanowią drobnoustroje - przede wszystkim grzyby potocznie zwane „pleśniami”, rzadziej bakterie. Mikroorganizmy te występują niemal wszędzie w otaczającym nas środowisku. Ich niewielkie rozmiary i prostota budowy pozwala im rozprzestrzeniać się w powietrzu i rozwijać się na powierzchni papieru i rozmnażać.

W pierwszej kolejności grzyby atakują naturalne kleje wykorzystane w produkcji papieru, a następnie rozkładają włókna celulozy. Efektem jest zażółcona, upstrzona plamami i przebarwieniami, charakterystycznie pachnąca i krusząca się pod najlżejszym dotykiem, kartka. W skrajnych sytuacjach mikroorganizmy doprowadzić mogą do całkowitego zniszczenia dzieła.

Należy pamiętać również, że dla nas przebywanie w otoczeniu zainfekowanych książek nie wiąże się jedynie z przyjemnością kontaktu z wiedzą i literaturą. Unoszące się w powietrzu drobnoustroje osiadają na skórze, dostają się do oczu, płuc, wywołując podrażnienia, alergie i mogą rozwinąć się w poważne, zagrażające życiu infekcje. Szacuje się, że połowa pracowników muzeów czy bibliotek cierpi na kaszel, katar sienny czy podrażnienia oczu. Szczególnie niebezpieczne mogą być grzybice paznokci, wewnętrzne infekcje oka czy płuc. Zatem odpowiednie zabiegi konserwatorskie pozwalają nie tylko zachować dawne dzieła dla przyszłych pokoleń, ale pozwalają cieszyć się nimi bezpiecznie.

Ważną częścią takich zabiegów jest stosowanie środków przeciwgrzybiczych i przeciwbakteryjnych. Jednak kontakt z zabytkowymi księgami stawia przed historykami i konserwatorami specjalne wymagania. Mimo, że papier otrzymuje się z celulozy, wiele ze środków stosowanych powszechnie do ochrony drewna, zupełnie nie nadaje się do konserwacji książek. Aby to zrozumieć wystarczy wyobrazić sobie charakterystycznie pachnące drewniane podkłady kolejowe lub zielono zabarwione drewno konstrukcyjne. Zastosowanie podobnych środków zniszczyłoby bezpowrotnie każdy zabytek literatury. Wiele ze środków przydatnych w ochronie przed mikroorganizmami jest również szkodliwych dla ludzi. Są środki łatwopalne, wybuchowe, narkotyczne, niektóre mogą wywoływać nawet nowotwory. Stosowanie takich substancji jest trudne, a zabezpieczone nimi książki stają się niebezpieczne dla otoczenia. Lek musi być dopasowany do pacjenta także wtedy, gdy owym pacjentem jest książka, dlatego konserwatorzy zabytków postawili przed naukowcami zadanie opracowania nowych, skutecznych i bezpiecznych środków bakterio- i grzybobójczych dla historycznych książek.

W laboratoriach Uniwersytetu Śląskiego wspólna praca chemików, farmakologów oraz historyków skierowana jest na poszukiwanie takich środków, które jednocześnie wzmacniają dawny papier i chronią go przed mikrobami. Wykorzystując sposoby stosowane w projektowaniu nowoczesnych leków, można otrzymać silne i jednocześnie bezpieczne substancje dopasowane do właściwości dawnego papieru i uratować wiele dawnych dzieł.